Uzman Dr. Mahmut DEMİR / Çocuk ve Genç Psikiyatristi / Aile Danışmanı
ERİŞKİNLERDE DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)
DEHB nedir?
DEHB çoğunlukla genetik kökeni olan aynı zamanda gebelik, doğum ve doğum sonrası bebeği etkileyebilecek bir takım tıbbı nedenlere bağlı olarak şekillenen nöropsikiyatrik bir bozukluktur.
DEHB kişinin yaşına ve içinde bulunduğu yaşam dönemine bağlı olarak okul, aile, arkadaş ilişkileri, iş ve toplumsal yaşam alanlarında bir takım zorluklar yaratır.
DEHB’nin farklı tipleri nelerdir?
DEHB çoğunlukla hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite (aşırı hareketlilik) belirtileriyle karşımıza çıkmakla birlikte, sadece dikkat eksikliği belirtilerinin belirgin olduğu ya da sadece hiperaktivite belirtilerinin belirgin olduğu şekilde de karşımıza çıkabilmektedir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtilerinin birlikte bulunduğu tip (genelde en sık)
Öncelikle dikkat eksikliği belirtilerinin belirgin olduğu tip (kızlarda en sık)
Öncelikle hiperaktivite belirtilerinin belirgin olduğu tip
DEHB ne sıklıkla görülür?
DEHB okul çağı çocukların %5-7’sinde görülür.
DEHB çocuklukta başlar ve büyük oranda (%60-70) erişkinliğe kadar sürer.
Erkek çocuklarda kızlara oranla 4 kat daha fazla görülür.
DEHB yetişkinlerde %2-4 oranında görülür.
DEHB belirtileri nelerdir?
Çocukluk döneminde Dikkat Eksikliği Bozukluğuna bağlı olarak çocuklarda genelde şunlar gözlenir
*Dersleri dinlerken zorluk yaşama ya da çabuk sıkılma, dışsal uyaranlarla dikkatin çabuk dağılması,
*Dikkatinin dağılması sonucu ders dışındaki şeylerle uğraşma, (arkadaşlarıyla konuşma, dışarı bakma, kağıt-silgi-kalem gibi eşyalarla amaçsızca oynama gibi),
*Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanma ya da hiç başlayamama,
*Ders anlatılırken sık sık hayallere dalma ya da dalgınlık, kendine söylenenleri dinlemiyor gibi görünme,
*Belirgin derecede dağınıklık, plansızlık ya da düzensizlik,
*Detayları gözden kaçırma, ödevleri üstünkörü-gelişigüzel yapma,
*Sık sık eşyalarını kaybetme, ödevlerini yapmayı ve eşyalarını getirip götürmeyi unutma,
öğrendiklerini çabuk unutma,
*Verilen yönergeleri sonuna kadar takip edememe,
*Ev ödevlerini getirmeyi unutma, ev ödevlerini yapmada ve tamamlamada güçlük çekme, ödevlerini son ana kadar erteleme,
*Evde ders çalışmamak için bahaneler üretme (karın ağrısı, baş ağrısı, acıkma, tuvalete gitme…),
*Verilen ödevleri tamamlayamadığı için okula gitme konusunda isteksizlik,
*Yalnızca ilgi duyduğu, hoşlandığı şeyleri yapma, sorumluluk alanı içerisinde olan fakat ilgisini çekmeyen ya da hoşlanmadığı şeyleri (ders çalışma, odasını toplama, diş fırçalama vb…)yapmakta isteksiz davranma,
*Ev içinde ya da dışında gerekli olan toplumsal kuralların öğretilmesinde belirgin zorluklar yaşama.
Çocukluk döneminde Hiperaktivite ve Dürtüselliğe bağlı olarak çocuklarda genelde şunlar gözlenir
*Oturduğu yerde duramama, sürekli kıpırdanma, hareket halinde olma,
*Yanındaki arkadaşını rahatsız etme, kurallara uymakta zorluk çekme, sınıfın düzenini bozma,
*Çok konuşma, karşısındakinin sözünü kesme, sırasını bekleyememe, sabırsız olma,
*Her zaman bir şeylerle uğraşma,
*Düşünmeden hareket etme,
*İsteklerini ertelemekte çok zorlanma,
*Benzer hataları sık tekrarlama,
*Kontrolsüz hareketler, sakarlık,
*Sakin bir şekilde oynamakta ya da boş zaman etkinliklerine katılmakta zorluk çekme,
*Çabuk arkadaşlık kurma becerisine rağmen arkadaşlıkları sürdürmede sıklıkla sorunlar yaşama,
Değişken ruh hali (çabuk sinirlenme, ağlama ve sevinme).
Yetişkinlik döneminde DEHB
DEHB, yetişkinler arasında %2-4 oranında görülmektedir. Bu kişiler iş, sosyal, özel yaşamlarında ve özellikle ruhsal hastalıklar başta olmak üzere sağlık konusunda diğer kişilere göre daha fazla sorunlar yaşamaktadırlar.
Yetişkinlerdeki Hiperaktivite ve Dürtüsellik belirtileri
*İşine aşırı düşkünlük (işkolik),
*Çok yoğun, sıkışık programlar yapma,
*Hareketli işleri tercih etme,
*Ailede gerginliğe neden olan değişmeyen hareketlilik,
*Aşırı konuşma,
*Engellenmeye karşı düşük tolerans,
*Sabırsızlık,
*İş bırakma, sık iş değişikliği,
*İlişkileri sürdürememe,
*Hızlı araba kullanma,
*Öfkeyi kontrol edememe,
*Bağımlı kişilik özellikleri.
Yetişkinlerde Dikkat eksikliği belirtileri
*Dikkati sürdürmekte zorluk (toplantı, kitap-gazete okuma, ofis işleri, vb.),
*Günlük işleri akılda tutmada zorluk,
*Sürekli görevlerini erteleme,
*Yavaş, verimsiz çalışma,
*Zamanı kötü kullanma,
*Plansızlık, dağınıklık.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu yetişkinleri nasıl etkiler?
*Özgüven azalması
*Erken dönemden itibaren kapasitesinin altında akademik başarı göstermesi ve anne-baba, öğretmen, arkadaş gibi kendisi için önemli olan kişilerle istenilen düzeyde ilişki kuramamasına bağlı olarak, gelişimsel ihtiyaçların tam karşılanamaması sonucunda yaşanan örselenme ve özgüven kaybı.
*Kaza ve yaralanmalar
*Dalgınlık, unutkanlık, acelecilik ve hareketlerin koordinasyonundaki sorunlara bağlı olarak yaşanan kaza ve yaralanmalar.
*Genel sağlıkta sorunlar
*Düşünmeden hareket etme, sağlık sorunlarının zamanında ele alınmaması-ertelenmesi, diyetine dikkat etmeme, aşırı çay-kahve, alkol-sigara-madde kullanımı gibi nedenlere bağlı sağlık sorunları.
*Trafikte sorunlar
*Ergenlik döneminden itibaren araba kullanmaya düşkünlük, sabırsızlık, dikkatsizlik, hıza tutkunluk, risk almaya yatkınlık sonucu oluşabilecek sorunlar.
*Sigara-alkol-madde kullanım bozuklukları
*Normal populasyona göre bağımlık geliştirme riskleri daha fazladır.
*Yasal sorunlar
*DEHB’ye, davranım bozukluğuna bağlı sorunlar da eşlik ediyorsa, yasalara uyum zorluğu yaşanabilir.
*Okul ve iş hayatında başarısızlık
*DEHB, yetişkinlerin okul ve iş hayatında kendi kapasitesinin altında başarı göstermesine neden olabilir.
*Aile ve arkadaş ilişkilerinde sorunlar
Kişinin yaşam kalitesini en çok etkileyen alanlardan biri de insan ilişkileridir. DEHB’si olan yetişkinler, ruh halinde sık değişiklikler, çabuk sinirlenme, sonunu düşünmeden hareket etme, insanlara çok çabuk ve aşırı güvenme, sorumlulukları erteleme-yerine getirmeme, çabuk sıkılma-maymun iştahlılık gibi özelliklerden dolayı insan ilişkilerinde sorunlar yaşayabilir.
*Yaşam süresinin kısalması
Kazalara sık maruz kalması, sağlığına gereken önemi gösterememesi, zor yapılarından dolayı strese daha fazla maruz kalması ve stresi daha yoğun şekilde yaşaması, psikiyatrik hastalıklara bağlı intihar gibi nedenlerden dolayı, DEHB’si olan erişkinlerin diğer kişilere göre yaşam süreleri (ortalama 8 yıl) daha kısa olmaktadır.
DEHB neden dolayı oluşmaktadır?
DEHB beynin yürütücü işlevlerinin (davranış kontrolü, işleyen bellek, duygusal kontrol, odaklanma ve motor kontrol) yetersizliği sonucu ortaya çıkmaktadır.
Dikkat, konsantrasyon, kontrol sistemi gibi işlevlerden sorumlu beyin bölgelerinin (frontal kortex, limbik sistem, cerebellum, vb.), dopamin ve noradrenalin gibi nörotransmitterlerin yetersizliğine bağlı olarak işlevlerini yeterince yerine getirememeleri sonucu DEHB’nin oluştuğu düşünülmektedir.
Çoğunlukla ailesel geçişli ve genetiktir (%80-90).
Gebelik dönemindeki tıbbi sorunlar, stres, ilaç-sigara-alkol kullanımı, kurşun zehirlenmesi gibi etkenler de DEHB’nin oluşumunda rol alabilir.
Doğum dönemindeki sorunlar (zor doğum, çocuğun oksijensiz kalması veya morarması, erken ve düşük doğum ağırlıklı doğum) DEHB’nin oluşumunda etken olabilir.
Özellikle 3 yaşına kadarki dönemde çocuğun beyin gelişimini etkileyebilecek epilepsi, kafa travması gibi hastalıklar da DEHB için bir etken olabilir.
İlaç tedavisi
Beraberinde diğer psikiyatrik sorunlar (davranış bozuklukları, depresyon, kaygı bozuklukları vb.) yoksa, sadece DEHB için metilfenidat (ritalin, concerta), atomoxetin (strattera), imipramin (tofranil) vb. gibi ilaçlardan biri veya dirençli durumlarda ikisi birlikte tercih edilebilir.
İlaçların etkisi, beynin yürütücü fonksiyonlarının (davranış kontrolü, işleyen bellek, duygusal kontrol, odaklanma ve motor kontrol) işlevsel şekilde çalışmasına olanak sağlamak şeklindedir.
Beraberinde diğer psikiyatrik sorunlar da varsa, onlara yönelik tedaviler de ayrıca düzenlenmelidir.
İlaçların yan etkileri genellikle başlangıç aşamasında görülür. Yan etkiler arasında sık olarak görülenler baş ağrısı, karın ağrısı, bulantı hissi, sinirlilik, uykusuzluk, duygusallık ve iştahsızlıktır. Bunlar ilacın düzenli olarak kullanılması durumunda çoğunlukla iki hafta içerisinde geçmektedir.
İlaçla ilgili kısa bilgiler
DEHB de kullanılan ilaçların uyuşturucu ya da uyku yapıcı özellikleri yoktur.Tersine uyanıklığı ve dikkati artıran ilaçlardır.
DEHB de tedavi amacı ile kullanılan ilaçların bağımlılık etkileri yoktur.
Bazı ilaçların kırmızı reçeteli olması sadece doktor kontrolünde olması gerekliliği ile ilgilidir. İlacın çok ağır olması ya da bağımlılık yapması ile ilgili değildir.
Bütün ilaçlarda olduğu gibi psikiyatride kullanılan ilaçlarda da doktor kontrolünde olmadığı zaman kötüye kullanıma bağlı sorunlar yaşanabilmektedir.
Doktor kontrolünde kullanılan hiçbir psikiyatrik ilaç bağımlılık yapma riski taşımaz.
ÖZETLE DEHB tedavi edilmezse ne gibi sorunlarla karşılaşılabilir
*Akademik ve iş yaşamında kapasitesinin altında başarı,
*Kişilik gelişimin örselenmesi sonucu:
Özgüven eksikliği,
Sosyal ve özel hayatında kontrolsüz ve tutarsız davranışlar (kontrolsüz cinsel ilişkiler, çok sık arkadaş değişiklikleri, evlilik ilişkilerinde daha fazla sorunlar yaşama ve sorumluklardan kaçma, harcamalarında kontrolsüzlük),
*Depresyona ve Kaygı Bozukluklarına yatkınlık,
*İntihar girişiminde artış,
*Sigara-alkol-madde kullanım bozukluklarına yatkınlık,
*Hırsızlık, dolandırıcılık, yalan söyleme, eşyalara-kendi bedenine ve diğer kişilere zarar verme, genel ahlaki kurallara uymama gibi antisosyal özelliklerle seyreden Davranım Bozukluğu/Antisosyal Kişilik Bozukluğu
